بایگانی دسته بندی ها: ترجمه ادبی

آیا ترجمه ماشینی روزی جایگزین ترجمه انسانی خواهد شد؟

ترجمه در سطح کلان ابزاری بنیادی برای برقراری ارتباط میان دولت‌ها و شرکت‌های بازرگانی با مردم و مشتریان است. برای انجام ترجمه‌های عادی یا به مترجم‌های مستقل مراجعه می‌شود یا به بنگاه‌های ترجمه. با این حال، در سالهای اخیر رقیب تازه‌ای در صنعت ترجمه ظهور کرده که در برخی حوزه‌ها و در برخی زوج‌زبان‌ها هر روز محبوب‌تر می‌شود.

ترجمه ماشینی در چند دهه گذشته بطور چشمگیری گسترش پیدا کرده و اکنون به برهه‌ای رسیده که اغلب دانشجویان از خدمات ترجمه ماشینی برای انجام تکالیف مربوط به خود در زبان‌های خارجی بهره می‌گیرند. در این مطلب می‌‌خواهیم به پنج دلیل عمده‌ای بپردازیم که چرا ترجمۀ ماشینی به این زودی‌ها قادر نخواهد بود جای مترجم‌های انسانی را بگیرد.

مطلب مرتبط: ترجمه ماشینی عصبی چیست؟

ترجمه انسانی

راوشید- ماشین نمی‌تواند واژه را به بافتار متن ربط دهد

در ظرف چند سال گذشته، هر چه برنامه‌های یادگیری درباره محتوای واژگانی پیشرفت می‌کند مترجم‌های ماشینی هم دقیق‌تر می‌شوند. دلیلش همان دگرگونی خیره‌کننده فناوریِ محاسبات رایانشی است که هر صنعتی را به فکر بهره‌گیری از هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی برای بهبود کارایی می‌اندازد. به نظر می‌رسد شرکت‌هایی مانند گوگل و مایکروسافت در مورد توسعه ترجمه خودکار بی‌اندازه جدی هستند.

این روزها ماشین‌ها در کارخانه‌ها و دفاتر مختلف دارند جایگزین آدم‌ها می‌شوند و این روند به مرور زمان بی‌رحمانه‌تر هم خواهد شد. با این حال، کسی با اطمینان نمی‌گوید که ترجمه انسانی بطور کامل جایش را به مترجم‌های ماشینی خواهد داد. پرسش زیربنایی این است که مترجم‌های ماشینی چقدر کارا هستند و آیا می‌توانند مترجم‌های انسانی را بیکار کنند؟ کدام از لحاظ کیفیت بهتر است؟ پاسخ چندان سخت نیست. ماشین هرگز قادر نخواهد بود حتی از لحاظ سرعت یادگیری انسان را شکست دهد چه برسد به دقت و کارایی. بگذارید در ادامه به پنج دلیل آشکار اشاره کنیم که چرا مترجم ماشینی هیچ وقت موفق نمی‌شود جای مترجم انسانی را بگیرد.

1) ماشین نمی‌تواند فرهنگ‌ها را درک کند

ماشین نمی‌تواند فرهنگ‌ها را درک کند

هیچ راهی برای برنامه‌ریزی ماشین وجود ندارد تا ریزه‌کاری‌های فرهنگی را درک کند. فرهنگ در کشورهای مختلف دارای ترکیب واژگانی متفاوتی است و رابطه یک‌به‌یک با فرهنگ‌های دیگر ندارد. ماشین‌ها آنقدر پیچیده نیستند که اصطلاح‌های عامیانۀ تازه و حتی در برخی مواقع اسامی خاص را تشخیص دهند. در مقابل، گویشوران بومی هر زبان که به بافت فرهنگی و معناهای چندگانه واژگان به اندازه کافی آشنا هستند و در بطن جامعه زندگی می‌کنند، به‌راحتی معادل‌های مناسب را برای هر ترکیب فرهنگی جدیدی در زبان مقصد پیدا می‌کنند.

در حوزه ترجمه شفاهی، برخی واژه‌ها املای یکسانی دارند اما وقتی در لهجه‌های مختلف بطور متفاوتی تلفظ می‌شوند معنای ضمنی دیگری می‌گیرند. تنها یک مترجم انسانی می‌تواند این جزئیات را تشخیص دهد و از معادلیابی تحت‌اللفظی پرهیز کند. سرعت یادگیری ماشین آنقدر نیست که با آهنگ ابداع واژگان فرهنگی با معناهای بی‌سابقه برابری کند. مترجم انسانی آنقدر در فرهنگ و رسانه‌های مربوط به آن غرق می‌شود که در هر لحظه می‌تواند معناهای قدیمی را از معناهای امروز متمایز کند.

مطلب مرتبط: آیا ترجمه ماشینی روزی جایگزین ترجمه انسانی خواهد شد؟

2) ماشین نمی‌تواند واژه را به بافتار متن ربط دهد

در هر زبانی، واژگانی چندپهلو وجود دارد که ترجمه‌اش برای ماشین دشوار می‌شود، به‌خصوص در متون ادبی و مطبوعاتی که باید ابتدا بافتار تعیین شود و بعد مفهوم واقعی واژه‌ها شناسایی گردد. برخی عبارت‌ها و جمله‌ها حتی برای انسان هم در نگاه نخست ترجمه‌ناپذیر به نظر می‌رسند چه برسد به ماشین‌ها. برای نمونه، اگر ماشین بخواهد عنوان فیلم Fifty Shades of Gray را به فارسی ترجمه کند، بدون شک دچار دوگانگی می‌شود: 1) پنجاه ته‌رنگ خاکستری، 2) پنجاه ته‌رنگ گری (آخرین کلمه به نام قهرمان داستان اشاره می‌کند و جناس تام است).

البته در سالهای اخیر، ترجمه ماشینی به سبک آماری (SMT) پیشرفت‌های حیرت‌انگیزی کرده است و ماشین برای مثال ارتباط خوبی میان معادلیابی واژگان تخصصی پزشکی و بافتار متن برقرار می‌کند. با این حال، اگر متنی رسمی سرشار از واژگان نوترکیب تخصصی را به ماشین بسپاریم، بی‌دقتی‌هایی در زبان مقصد دیده خواهد شد که درک مخاطب را به هم می‌ریزد و گاهی جمله‌ها معنای منطقی ندارند.

3) محلی‌سازی ماشین برای زبان‌های مختلف دشوار است

محلی‌سازی ماشین برای زبان‌های مختلف دشوار است

عبارت‌های تازه بسته به لهجه هر روز به هر زبانی معرفی می‌شوند. مترجم ماشینی قادر نیست همگام با انسان در  جریان این تحولات قرار بگیرد. از آنجا که ماشین به اصول محلی‌سازی و زیروبم هر زبان آشنا نیست، مجبور می‌شود بطور منظم عبارت‌های جدید را بر مبنای بسامد آنها در بافتارهای جدید بیاموزد تا بتواند معادلیابی درستی اجرا کند.

وقتی می‌گوییم «بیاموزد» به معنای پردازش داده‌های جدید ذخیره‌شده در حافظه سخت است، نه هوش انسانی. به عبارت دیگر، ماشین باید بطور مداوم با الگوریتم‌های تازه برنامه‌نویسی شود و همین بسیار پرزحمت و زمانبر خواهد بود.

4) ماشین نمی‌تواند سبک و لحن را بازتولید کند

هر سند نوشتاری دارای سبک و لحنی متفاوت است؛ امکان دارد شعرگونه باشد، طنز یا تبلیغاتی. ماشین از تشخیص اینها عاجز می‌ماند. تنها مترجم انسانی قادرست واژگانی متناسب با آن سبک و لحن بسازد، چون مسئله در اینجا دیگر یافتن نیست بلکه ساختن است.

بطور خاص، متن‌های ادبی و مطبوعاتی همیشه برای ماشین چالش‌برانگیز می‌شود. مترجم انسانی ماهر و حرفه‌ای بطور طبیعی روح متن را درک می‌کند و ترجمه در زبان مقصد بوی ربات نمی‌دهد.

5) ترجمه بدون ویرایش انسانی کامل نمی‌شود

به یک جمله فارسی یا هر زبان که مادرزادی آموخته‌اید نگاه کنید. اگر الفبای تمام واژه‌ها را کمی جابه‌جا گذاشته باشند باز هم تداخلی در فهم ایجاد نمی‌شود. حالا فرض کنید مترجم ماشینی با غلطی املایی یا دستوری در زبان مبدأ روبرو شود. ماشین‌ها از هوش مصنوعی بهره می‌برند که هر روز بیشتر از دیروز رشد می‌کند. با این حال، هوش ماشینی به گرد پای انسان هم نمی‌رسد.

بله، درست است که ماشین‌ها حافظه قوی‌تر و سرعت بالاتری در پردازش دارند، اما اینها همگی به تولید نسخه‌ای ابتدایی از ترجمه هر متن کمک می‌کند. بعد از اینکه خروجی ماشین بیرون بیاید، بازخوان انسانی و ویراستاران حرفه‌ای باید متن را بررسی و با توجه به هدفی که دارند بازنویسی کنند. مشکل اینجاست که گاهی فرایند ویراستاری انسانی روی نسخه ماشینی از خود ترجمه انسانی مستقیم به‌مراتب پرزحمت‌تر و هزینه‌برتر می‌شود!

نسخه‌برداری از این مطلب همراه با ذکر منبع مانعی ندارد.

چاپ کتاب بطور مستقل و از راه قرارداد با ناشر چه تفاوت‌هایی باهم دارند؟

سرانجام، شب‌های طولانی نشستن جلوی صفحه کامپیوتر تمام می‌شود؛ فنجان پشت فنجان قهوه که شمارش از دست‌تان در رفته است. کتاب‌تان را در فصل اول با وسواسی خاص بازنویسی می‌کنید و کار آماده می‌شود. همه باید باخبر شوند!

وقتی فرایند تألیف یا ترجمه کتاب به پایان می‌رسد، دنیای چاپ و نشر و مخاطبان منتظرش می‌ماند. نویسندگان مدت‌هاست که از طریق انتشاراتی‌ها به بازار کتاب معرفی می‌شوند. با اینکه نشر سنتّی همچنان پرطرفدار باقی مانده، اما نویسنده‌ها امروزه با گزینۀ دیگری روبرو هستند به نام خودناشری یا همان «ناشرمولفی»؛ یعنی خودشان هم مولف باشند و هم ناشر. در این مطلب می‌خواهیم مزیت‌ها و عیب‌های این دو شیوه را بررسی کنیم.

نشر سنتّی

برای آنکه کتاب‌تان را یک ناشر رسمی چاپ کند، ابتدا باید نسخه اولیه را همراه با نامه درخواست به دفتر نشریه ارسال کنید. بطور معمول، مدیر انتشاراتی یا ویراستارش یکبار محتوای کتاب را مرور می‌کنند و تصمیم می‌گیرند آیا برای عقد قرارداد انتشار مناسب است یا نه. در اینجا پیشنهاد می‌کنم فیلم سینمایی The Word را تماشا کنید. کنار آمدن با ناشران سنتّی برای خودش دشواری‌ها و امتیازهایی دارد.
قرارداد کتاب در این شیوه شامل حقوق مادی و معنوی اثر برای نویسنده و ناشر است. در برخی مواقع، کلیه حقوق با یک مبلغ ثابت از نویسنده خریداری می‌شود. در اکثر مواقع، ناشر مبلغ پیش‌پرداخت و درصدی از قیمت پشت جلد به ازای شمارگان چاپ‌شده یا فروش‌رفته به پدیدآورنده می‌دهد. سپس مسئولیت طراحی، چاپ، پخش و بازاریابی اثر به ناشر واگذار می‌شود.

مطلب مرتبط: کتابی نوشته‌ام و دنبال ناشر خوب می‌گردم، چه کار کنم؟

ناشرمولفی

در سالهای اخیر، نویسندگان شروع به انتشار آثار خود بطور مستقل و ارزان‌تر بر بستر اینترنت کرده‌اند. روند افزایشی در نشر دیجیتال با پیدایش فروشگاه‌های آنلاین و نرم‌افزارهای کتابخوانی مانند کتابراه، طاقچه و فیدیبو در ایران همبستگی داشته است. در موارد نادر، مولفان ترجیح می‌دهند هزینه‌های چاپ کاغذی کتاب خود را شخصاً به عهده بگیرند و سود بیشتری از این سرمایه‌گذاری کسب کنند. در هر حال، انگیزۀ هر نوع ناشرمولفی این است که سرنوشت کتاب را به هر قیمت و زحمتی شده پدیدآورنده تعیین کند و هیچ واسطه‌ای در میان نباشد.
برای هیچ نویسنده و هیچ کتابی نمی‌توان یکی از شیوه‌های نشر را نسخه‌پیچی کرد، ولی می‌توان چندین عامل مهم را پیش از انتخاب در نظر گرفت:

زمان

مدت نگارش و آماده‌سازی هر اثر را مولف طبق نیازمندی‌های خودش مشخص می‌کند، ولی فرایند نشر سنتّی بطرز شکنجه‌واری زمانبر و خارج از حیطه اختیارات مولف می‌شود. اول مجبورید نسخه پیش‌نویس را به دفتر نشریه تحویل دهید تا در میان انبوهی از پیش‌نویس‌های دیگر قرار بگیرد. مرور و انتخاب از میان این همه اثر معمولاً ماه‌ها طول می‌کشد و بستگی دارد شما در کجای صف باشید.
وقتی نوبت به کتاب‌ شما برسد، احتمال مردودی دور از انتظار نیست. بسیاری از نویسنده‌های مشهور جهان مانند جی‌.کی‌.رولینگ (رمان‌های هری‌پاتر) بارها دست رد از ناشران سنتی خوردند تا بالاخره پیشنهاد قرارداد دریافت کردند. حتی پس از اینکه کتاب مورد پذیرش قرار بگیرد، انجام کارهای اداری، رساندن به چاپخانه و در نهایت قفسه‌های کتابفروشی ماهها طول می‌کشد.
در مقابل، ناشرمولفی که خودش طراحی، آماده‌سازی و چاپ اثر را به عهده می‌گیرد، معمولاً زیر یک ماه به نتیجه دلخواه می‌رسد. این بازه در مورد نشر دیجیتال تا ده روز هم کاهش پیدا می‌کند.

مطلب مرتبط: آیا چاپ کتاب به روش افست و دیجیتال بر یکدیگر مزیت‌هایی دارند؟

سرمایه و مسئولیت

نباید از حق گذشت؛ زمانبر بودن نشر سنّتی دلیل محکمی دارد. در دفتر ناشر، گروهی از کارشناسان در قالب یک پروژه همکاری می‌کنند تا محصولی با بالاترین کیفیت ممکن تولید شود. وقتی نسخه ویراسته اثری آماده شود، پدیدآورنده دیگر وظیفه‌ای ندارد. صفحه‌آرایی، طراحی جلد، انجام کارهای اداری، چاپ، پخش و تبلیغات همگی طبق قرارداد بر عهده ناشر خواهد بود.
چنانچه مسیر ناشرمولفی را پی بگیرید. هزینه تک‌تک این مراحل از جیب خودتان تأمین خواهد شد. بنابراین نویسنده‌ای که قصد سودآوری از دارایی و سرمایه شخصی نداشته باشد، بهترست بخشی از حقوق مادی اثر خود را در قبال مبلغ و درصدی عادلانه به ناشران حرفه‌ای واگذار کند.
یادتان باشد تنها سرمایۀ نویسنده در نشر سنّتی همان زمان و مهارت است، در حالی که ناشر باید در قبال پرداخت دستمزد اولیه روی آینده فروش اثر در بازار ریسک کند.

سلیقه

از آنجا که بیشتر ناشران سنتّی دنبال سودآوری بالا از محصولات خود هستند، از ویراستار می‌خواهند برای جذب مخاطبان بیشتر در بازار مقصد هر تغییری لازم باشد به ساختار و محتوای کتاب بدهد. گاهی نویسنده از چنین دستکاری ناراضی می‌ماند و توافق میان طرفین دچار ابهام می‌شود. هر چه باشد، نویسنده‌های خلّاق نمی‌توانند برای بازسازی کتاب به هر ویراستاری اعتماد کنند و اختیار تام بدهند.
به همین علت، ناشرمولف ترجیح می‌دهد که سلیقه خودش را بر تمام جنبه‌های نوشته اعمال کند. اگر دیدن نسخۀ خط‌خطی‌شده کتاب‌تان یا طرج‌جلدی پر از آگهی به‌شدت آزاردهنده می‌شود، بهترست نشر سنتی را فراموش کنید.
انتخاب مسیر ناشرمولفی یا نشر سنّتی به انتظارهای نویسنده از عوامل بالا بستگی دارد. آیا دوست دارید جزئیات کار را به متخصصان این صنعت بسپارید یا خودتان حاضرید همه مراحل نشر را به‌تنهایی کامل کنید؟ آیا دوست دارید کتاب‌تان را در انباری‌های بزرگترین فروشگاه‌های کشور ببینید یا به توانایی‌های خودتان برای بازاریابی اتکا می‌کنید؟

پیش از هر تصمیم دو نکته را فراموش نکنید:

• همیشه استثناهایی در میان ناشران وجود دارد که سختی‌های شیوه سنّتی را همگام با پیشرفت فناوری برطرف می‌کنند. زمان، مسئولیت، سلیقه و سایر عوامل نزد ناشران نسل جدید دیگر به اختلاف و نارضایتی منجر نمی‌شود.
•  قرار نیست حتماً و تا ابد به یک روش پایبند بمانید. امروزه بسیاری از نویسندگان موفق، بسته به نوع اثر، انتظارها و سلایق شخصی، هم از طریق نشر سنّتی و هم از طریق خودناشری به مخاطبان دسترسی پیدا می‌کنند.

نسخه‌برداری از این مطلب همراه با ذکر منبع مانعی ندارد.

مطلب مرتبط: آنچه بهترین نویسندگان نیز باید درباره ویراستاری بدانند